2025-03-05
Mano, citta, viññāṇa, saññā
Construction
maññati (pr.) | [√man + ya + ti] | ceteti (pr.) | [√cit + *e + ti] |
manas (m.) | [√man + as] | cetas (m.) | [√cit + *as] |
mano (m.) | [√man + o] | citta (nt.) | [√cit + ta] |
manasikāra | [manasi + kāra] | cetanā | [√cit + *anā] |
vijānāti (pr.) | [vi + √ñā + nā + ti] | sañjānāti (pr.) | [saṁ + √ñā + nā + ti] |
viññāṇa (nt.) | [vi + √ñā + aṇa] | saññā (f.) | [saṁ + √ñā + ā] |
pajānāti (pr.) | [pa + √ñā + nā + ti] | saññī (adj.) | [saṁ + √ñā + ī] |
paññāyati (pr.) | [pa + √ñā + ya + ti] |
Mano
(Dhp 1) Manopubbaṅgamā dhammā, / manoseṭṭhā manomayā;
Manasā ce paduṭṭhena, / bhāsati vā karoti vā; ...
(Dhp 2) Manopubbaṅgamā dhammā, / manoseṭṭhā manomayā;
Manasā ce pasannena, / bhāsati vā karoti vā; ...
(MN 2) So 'idaṁ dukkhan'ti yoniso manasi karoti, ...
Tassa evaṁ yoniso manasikaroto tīṇi saṁyojanāni pahīyanti --- sakkāyadiṭṭhi, vicikicchā, sīlabbataparāmāso.
(MN 21) Ubhatodaṇḍakena cepi, bhikkhave, kakacena corā ocarakā aṅgamaṅgāni okanteyyuṁ,
tatrāpi yo mano padūseyya, na me so tena sāsanakaro.Tatrāpi vo, bhikkhave, evaṁ sikkhitabbaṁ: 'na ceva no cittaṁ vipariṇataṁ bhavissati, ...
pubbaṅgama (adj. +loc) | preceding (in); leading (in); as forerunner (of); lit. going before |
seṭṭha (m.) | chief; leader; foremost; first |
maya (adj.) | made of; constructed by |
paduṭṭa (pp.) | bad; wicked; evil; corrupt; [pa + √dus + ta] |
mano padūseyya (idiom) | has ill-will; gets angry; lit. causes to spoil the mind |
pasanna (pp.) | bright; clear; pure; lit. settled [pa + √sad + na] |
vipariṇata (pp.) | changed; altered (by rāga-dosa-moha); lit. bent all around |
paduṭṭhena: (MN 4) ... byāpannacittā paduṭṭhamanasaṅkappā ...
a-yoniso manasikāra → papañcasaññāsaṅkhā samudācaranti → taṇhā-māna-diṭṭhi-papañca
(MNa) papañcasaññāsaṅkhā'ti ettha saṅkhā'ti koṭṭhāso. papañcasaññā'ti taṇhā-māna-diṭṭhi-papañca-sampayuttā saññā, saññānāmena vā papañcāy'eva vuttā. tasmā papañcakoṭṭhāsā'ti ayam'ettha attho. samudācarantī'ti pavattanti.
Mano-viññāṇa, mano-samphassa
MN 18 (SC, SSP) Cakkhuñcāvuso, paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṁ, tiṇṇaṁ saṅgati phasso ...
Manañcāvuso, paṭicca dhamme ca uppajjati manoviññāṇaṁ, tiṇṇaṁ saṅgati phasso, phassapaccayā vedanā,
yaṁ vedeti taṁ sañjānāti, yaṁ sañjānāti taṁ vitakketi, yaṁ vitakketi taṁ papañceti, yaṁ papañceti
tatonidānaṁ purisaṁ papañcasaññāsaṅkhā samudācaranti atītānāgatapaccuppannesu
manoviññeyyesu dhammesu.SN 35.95 (SC, SSP) "Ye te kāyaviññeyyā phoṭṭhabbā asamphuṭṭhā asamphuṭṭhapubbā, na ca phusasi,
na ca te hoti phuseyyanti? Atthi te tattha chando vā rāgo vā pemaṁ vā"ti? "No hetaṁ, bhante".
"Ye te manoviññeyyā dhammā aviññātā aviññātapubbā, na ca vijānāsi, na ca te hoti vijāneyyanti?
Atthi te tattha chando vā rāgo vā pemaṁ vā"ti? "No hetaṁ, bhante".
(DN 22) Sā kho panesā, bhikkhave, taṇhā kattha pahīyamānā pahīyati, kattha nirujjhamānā nirujjhati?
Yaṁ loke piyarūpaṁ sātarūpaṁ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhati.
Kiñca loke piyarūpaṁ sātarūpaṁ? Cakkhu loke ... mano loke piyarūpaṁ sātarūpaṁ,
etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhati.
... manoviññāṇaṁ loke piyarūpaṁ sātarūpaṁ ... manosamphasso loke piyarūpaṁ sātarūpaṁ ...
manosamphassajā vedanā loke piyarūpaṁ sātarūpaṁ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati,
ettha nirujjhamānā nirujjhati.
Citta
(Dhp 14) Yathā agāraṁ suchannaṁ, / vuṭṭhī na samativijjhati;
Evaṁ subhāvitaṁ cittaṁ, / rāgo na samativijjhati.
SN 35.134 (SC, SSP) Santi, bhikkhave, manoviññeyyā dhammā manoramāpi amanoramāpi.
Tyāssa phussa phussa cittaṁ na pariyādāya tiṭṭhanti. Cetaso apariyādānā āraddhaṁ hoti
vīriyaṁ asallīnaṁ, upaṭṭhitā sati asammuṭṭhā, passaddho kāyo asāraddho, samāhitaṁ cittaṁ ekaggaṁ.
pariyādāya (ger. +acc) | obsessing; overpowering; occupying; controlling; lit. taking all around [pari + √ādā + ya] |
pariyādāya tiṭṭhati (idiom +acc.) | remains obsessing; continues to overwhelm |
āraddha (pp.) | aroused; applied; undertaken; pp of ārabhati |
Pj 3 (SSP) ... iti cittamano cittasaṅkappo anekapariyāyena maraṇavaṇṇaṁ vā saṁvaṇṇeyya,
maraṇāya vā samādapeyya ...(Comm) Iti cittamano'ti: yaṁ cittaṁ taṁ mano, yaṁ mano taṁ cittaṁ.
Cittasaṅkappo'ti: maraṇasaññī maraṇacetano maraṇādhippāyo.DN 22 (SC, SSP) Idha, bhikkhave, bhikkhu sarāgaṁ vā cittaṁ 'sarāgaṁ cittan'ti pajānāti.
Vītarāgaṁ vā cittaṁ 'vītarāgaṁ cittan'ti pajānāti. ...
rāga, dosa, moha | saṅkhitta, vikkhitta |
mahaggata, amahaggata | sauttara, anuttara |
samāhita, asamāhita | vimutta, avimutta |
(DNa) saṅkhittan'ti thinamiddh'ānupatitaṁ. etañ'hi saṅkuṭitacittaṁ nāma.
(DNa) vikkhittan'ti uddhaccasahagataṁ, etañ'hi pasaṭacittaṁ nāma.
(MNa) anuttaran'ti uttamaṁ pabhassaraṁ nirupakkilesaṁ.
DN 22 (SC, SSP) Katamo ca, bhikkhave, sammāvāyāmo? Idha, bhikkhave, bhikkhu anuppannānaṁ
pāpakānaṁ akusalānaṁ dhammānaṁ anuppādāya chandaṁ janeti vāyamati
vīriyaṁ ārabhati cittaṁ paggaṇhāti padahati;
ārabhati | begins; arouses oneself (to); makes an effort (to) |
paggaṇhāti | applies effort; strives on; endeavours; lit. holds up [pa + √gah + ṇhā + ti] |
padahati | exerts oneself; endeavours (with); lit. puts forward |
Viññāṇa
SN 22.79 (SC, SSP) Kiñca, bhikkhave, saññaṁ vadetha? Sañjānātī'ti kho, bhikkhave...
Kiñca, bhikkhave, viññāṇaṁ vadetha? Vijānātī'ti kho, bhikkhave...
AN 3.76 (SC, SSP) Iti kho, ānanda, kammaṁ khettaṁ, viññāṇaṁ bījaṁ, taṇhā sneho.
Avijjānīvaraṇānaṁ sattānaṁ taṇhāsaṁyojanānaṁ hīnāya dhātuyā viññāṇaṁ patiṭṭhitaṁ evaṁ āyatiṁ punabbhavābhinibbatti hoti.
(AN 3.77) cetanā patiṭṭhitā
MN 9, (SC, SSP) ... Viññāṇasamudayā nāmarūpasamudayo, viññāṇanirodhā nāmarūpanirodho, ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo nāmarūpanirodhagāminī paṭipadā ...
DN 11 (SC, SSP) Viññāṇaṁ anidassanaṁ, / anantaṁ sabbatopabhaṁ
Saññā
SN 1.20 (SC, SSP), Nibbāna Sermon 1
Akkheyyasaññino sattā, / akkheyyasmiṁ patiṭṭhitā; / Akkheyyaṁ apariññāya, / yogamāyanti maccuno.
akkhāti (pr. +acc & +dat) | says (to); tells (to); explains (to) |
akkheyya (ptp.) | could be said; expressible; lit. to be said; ptp of akkhāti |
SN 46.54 (SC, SSP) Mettāsahagatena cetasā ekaṁ disaṁ pharitvā viharatha ...
So sace ākaṅkhati 'appaṭikūle paṭikūlasaññī vihareyyan'ti, paṭikūlasaññī tattha viharati.Snp 4.11 (SC, SSP) Na saññasaññī na visaññasaññī, / Nopi asaññī na vibhūtasaññī;
Evaṁ sametassa vibhoti rūpaṁ, / Saññānidānā hi papañcasaṅkhā.